Hoàn thiện thể chế về kiểm tra của cơ quan quản lý nhà nước

Theo TS Nguyễn Thị Thu Nga, trong quản lý nhà nước, thanh tra, kiểm tra và giám sát là những phương thức kiểm soát cơ bản, tất yếu, nhằm bảo đảm các cơ quan, tổ chức, cá nhân tuân thủ chính sách, pháp luật của Nhà nước, đồng thời nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động của bộ máy hành chính. Hoạt động kiểm tra giúp cơ quan quản lý nhà nước thường xuyên theo dõi, đánh giá mức độ tuân thủ quy định, quy trình, qua đó kịp thời ngăn ngừa và xử lý các hành vi vi phạm.

TS Nguyễn Thị Thu Nga cho rằng, thanh tra, với tư cách là một dạng kiểm tra đặc biệt, được tiến hành theo quy trình, thủ tục chặt chẽ, mang tính hệ thống và độc lập hơn, nhằm xem xét, đánh giá việc thực hiện và kết quả thực hiện pháp luật, từ đó phát hiện hạn chế trong chính sách, quy định và kiến nghị hoàn thiện pháp luật, xử lý sai phạm.

Trong khi đó, giám sát cho phép Nhà nước quan sát, theo dõi toàn diện, khách quan các hoạt động trong hệ thống hành chính, góp phần bảo đảm các hoạt động diễn ra bình thường, đúng mục đích và hiệu quả. Ba hoạt động này có phạm vi, phương thức khác nhau nhưng gắn kết chặt chẽ, bổ trợ cho nhau, tạo thành cơ chế kiểm soát hữu hiệu, nâng cao chất lượng quản lý và củng cố niềm tin của người dân đối với Nhà nước.

Thực tiễn cho thấy, mặc dù chưa có một văn bản quy phạm pháp luật chuyên biệt điều chỉnh toàn diện hoạt động kiểm tra, song kiểm tra đã được quy định rải rác trong nhiều văn bản pháp luật thuộc các ngành, lĩnh vực khác nhau. Có thể kể đến Nghị định số 19 về kiểm tra, xử lý kỷ luật trong thi hành pháp luật về xử lý vi phạm hành chính (được sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định số 93); Nghị định số 79 về kiểm tra, rà soát, hệ thống hóa và xử lý văn bản quy phạm pháp luật; Quyết định số 970 ngày 14/7/2023 ban hành quy trình kiểm tra thuế; Thông tư số 28 quy định về trình tự, thủ tục kiểm tra việc chấp hành pháp luật về giá, thẩm định giá; Thông tư số 04 quy định về kiểm tra việc chấp hành pháp luật về tài nguyên nước...

“Các quy định này phản ánh vai trò quan trọng của hoạt động kiểm tra nhưng đồng thời cũng cho thấy sự thiếu thống nhất, thiếu một khuôn khổ pháp lý chung” theo chủ nhiệm đề tài.

Luật Thanh tra năm 2022 đã có bước tiến quan trọng trong việc phân định rạch ròi giữa thanh tra và kiểm tra. Điều 6 của Luật quy định rõ trách nhiệm của Thủ trưởng cơ quan quản lý nhà nước trong việc tổ chức, chỉ đạo hoạt động thanh tra, kiểm tra nhằm bảo đảm hiệu lực, hiệu quả quản lý.

Theo đó, kiểm tra được xác định là hoạt động thường xuyên, gắn chặt với quản lý nhà nước, mang tính đơn giản hơn; còn thanh tra là hoạt động có trọng tâm, trọng điểm, mức độ phức tạp cao hơn, mang tính độc lập rõ nét.

Tiếp đó, trong quá trình sắp xếp, tinh gọn bộ máy nhà nước theo Nghị quyết số 18 và Kết luận số 134 về Đề án sắp xếp hệ thống cơ quan thanh tra tinh, gọn, mạnh, hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả. Kết luận nhấn mạnh: sau khi sắp xếp, các cơ quan không còn tổ chức thanh tra thì thực hiện chức năng, nhiệm vụ kiểm tra trong phạm vi quản lý nhà nước, người đứng đầu có trách nhiệm giao đơn vị trực thuộc tham mưu, tổ chức thực hiện.

Tinh thần này tiếp tục được thể chế hóa tại Nghị quyết số 190 và Luật Thanh tra năm 2025. Theo đó, hoạt động thanh tra chuyên ngành được xác định lại là hoạt động kiểm tra chuyên ngành của cơ quan quản lý nhà nước theo ngành, lĩnh vực.

“Điều 58 Luật Thanh tra năm 2025 cũng quy định rõ trách nhiệm phối hợp giữa cơ quan thanh tra và cơ quan quản lý nhà nước trong hoạt động thanh tra, kiểm tra, cũng như nguyên tắc xử lý khi có sự chồng chéo, trùng lặp” bà Nga cho biết.

Trong bối cảnh đó, Chính phủ ban hành Nghị định số 217 quy định về kiểm tra chuyên ngành. Nghị định lần đầu tiên đưa ra khái niệm “kiểm tra chuyên ngành” với nội hàm là việc xem xét, đánh giá, xử lý của cơ quan có thẩm quyền đối với việc chấp hành pháp luật chuyên ngành của tổ chức, cá nhân thuộc phạm vi quản lý.

Tuy nhiên, theo TS Nguyễn Thị Thu Nga, kiểm tra chuyên ngành chỉ là một hình thức của kiểm tra. Yêu cầu chung là các cơ quan không còn tổ chức thanh tra phải thực hiện đầy đủ chức năng kiểm tra trong phạm vi quản lý nhà nước vẫn chưa được nghiên cứu, làm rõ và thể chế hóa một cách đồng bộ.

Thực tiễn thời gian qua cho thấy còn không ít khó khăn, vướng mắc. Một số cơ quan kiểm tra gặp lúng túng khi làm việc với tổ chức, doanh nghiệp có hiểu biết pháp luật tốt; cách thức tiến hành kiểm tra chưa thống nhất do vận dụng các quy định khác nhau; trong nhiều trường hợp còn chồng chéo giữa kiểm tra và thanh tra ngay từ khâu xây dựng kế hoạch.

 Một số hoạt động kiểm tra gây bức xúc cho người dân, doanh nghiệp, tạo gánh nặng tuân thủ và tiềm ẩn nguy cơ phát sinh tiêu cực.

Để khắc phục, Quốc hội đã ban hành Nghị quyết số 198 về một số cơ chế, chính sách đặc biệt phát triển kinh tế tư nhân, trong đó đặt ra yêu cầu hạn chế số lần kiểm tra doanh nghiệp trong năm, đẩy mạnh chuyển đổi số, ưu tiên kiểm tra từ xa và chuyển mạnh từ tiền kiểm sang hậu kiểm.

Xuất phát từ những yêu cầu và thực tiễn đó, đề tài “Hoàn thiện thể chế về kiểm tra của cơ quan quản lý nhà nước” được xác định là cần thiết và có ý nghĩa cả về lý luận lẫn thực tiễn.

 Đề tài tập trung vào ba nội dung chính: Làm rõ cơ sở lý luận về kiểm tra của cơ quan quản lý nhà nước theo ngành, lĩnh vực; đánh giá thực trạng thể chế và việc thực hiện thể chế về kiểm tra, chỉ ra ưu điểm, khoảng trống, hạn chế và nguyên nhân; đề xuất quan điểm, giải pháp hoàn thiện thể chế và tổ chức thực hiện hoạt động kiểm tra trong thời gian tới.

Hội đồng đánh giá, đề tài có ý nghĩa lý luận và thực tiễn cao, bám sát yêu cầu đổi mới tổ chức bộ máy và hoàn thiện pháp luật về kiểm tra. Kết quả nghiên cứu được kỳ vọng sẽ góp phần xây dựng khuôn khổ pháp lý đồng bộ, rõ ràng, nâng cao hiệu lực, hiệu quả kiểm tra, đáp ứng yêu cầu quản lý nhà nước trong giai đoạn mới.

Trên cơ sở đó, Hội đồng tư vấn tuyển chọn đề tài thống nhất phê duyệt nghiên cứu trong năm 2026 -2027.