Hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thanh tra vốn, tài sản Nhà nước tại doanh nghiệp Nhà nước trong bối cảnh mới

ThS Đỗ Mạnh Hùng, Cục trưởng Cục IX trình bày kết quả nghiên cứu. Ảnh: TH

Những dấu hiệu cảnh báo từ thực tiễn quản lý vốn và tài sản Nhà nước

Báo cáo kết quả nghiên cứu, ThS Đỗ Mạnh Hùng nhấn mạnh: Doanh nghiệp nhà nước (DNNN) đóng vai trò chủ đạo trong nền kinh tế, đặc biệt ở các lĩnh vực trọng yếu. Nhà nước đầu tư khối lượng vốn và tài sản khổng lồ với kỳ vọng cao về hiệu quả.

Tuy nhiên, thực tiễn thời gian qua đã ghi nhận hàng loạt sai phạm, thất thoát, lãng phí nghiêm trọng trong quản lý, sử dụng vốn, tài sản Nhà nước tại DNNN, làm suy giảm niềm tin xã hội. Trong bối cảnh Luật Thanh tra năm 2025 có hiệu lực cùng yêu cầu chuyển đổi số ngày càng mạnh mẽ, việc nghiên cứu và đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, nâng cao hiệu quả thanh tra là cấp thiết.

ThS Đỗ Mạnh Hùng cho biết, nhìn lại hơn một thập kỷ qua, các vụ việc lớn như Mobifone, Vinashin, Vinalines… cho thấy mức độ nghiêm trọng của sai phạm trong quản lý tài chính, tài sản tại DNNN. Các biểu hiện tiêu cực diễn ra đa dạng: đầu tư dàn trải, hiệu quả thấp; chậm cổ phần hóa và thoái vốn; sai phạm trong định giá doanh nghiệp; vi phạm đấu thầu và đầu tư xây dựng; điều chỉnh tổng mức đầu tư bất hợp lý; hạch toán kế toán không trung thực; đầu tư ngoài ngành thua lỗ kéo dài…

Điểm đáng lo ngại là nhiều sai phạm kéo dài nhiều năm, không được phát hiện kịp thời. Hệ quả là thất thoát vốn hàng nghìn tỷ đồng, ảnh hưởng trực tiếp đến nguồn lực của Nhà nước và niềm tin của người dân.

Bối cảnh mới, với yêu cầu minh bạch, chuyển đổi số và tăng cường trách nhiệm giải trình  đặt ra yêu cầu cấp thiết phải có những nghiên cứu chuyên sâu nhằm hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả công tác thanh tra.

Đề tài hướng đến việc đề xuất một hệ thống giải pháp đồng bộ nhằm nâng cao hiệu quả thanh tra việc quản lý, sử dụng vốn, tài sản Nhà nước tại DNNN.

Những đặc thù tạo nên tính phức tạp của thanh tra DNNN

Việc thanh tra DNNN không chỉ là hoạt động nghiệp vụ thuần túy, mà chứa đựng nhiều thách thức đặc thù, đó là  tính phức tạp của quyền đại diện chủ sở hữu

Vốn Nhà nước tại doanh nghiệp được giao cho nhiều cơ quan đại diện, từ trung ương đến địa phương. Sự phân tầng này dễ gây chồng chéo, khó xác định rõ trách nhiệm, ảnh hưởng đến hiệu quả thanh tra.

DNNN sở hữu nhiều loại tài sản, từ tài sản hữu hình đến thương hiệu, quyền khai thác… Việc đánh giá và kiểm kê đòi hỏi trình độ chuyên môn cao và hệ thống phương pháp khoa học.

Ngoài ra, thanh tra vốn, tài sản liên quan đến tài chính, kế hoạch, đầu tư, ngân hàng, xây dựng, Kiểm toán Nhà nước… Nếu thiếu phối hợp sẽ dẫn đến trùng lặp hoặc bỏ lọt vấn đề.

DNNN hoạt động trong lĩnh vực then chốt, nên mọi sai phạm đều được dư luận quan tâm. Điều này đòi hỏi cơ quan thanh tra phải khách quan, minh bạch và có bản lĩnh nghề nghiệp cao.

Cũng theo chủ nhiệm đề tài, thanh tra đối với an toàn vốn Nhà nước tại DNNN mang nhiều ý nghĩa chiến lược, bảo vệ tài sản công, ngăn ngừa thất thoát và lãng phí; duy trì kỷ cương pháp luật, nâng cao mức độ tuân thủ; cải thiện hiệu quả quản lý Nhà nước, thúc đẩy hoàn thiện thể chế; tăng cường minh bạch, trách nhiệm giải trình, phòng chống tham nhũng và lợi ích nhóm; phát hiện và xử lý kịp thời vi phạm, giúp doanh nghiệp tái cấu trúc hệ thống quản trị.

“Cẩm nang Thanh tra” - bước đột phá trong chuẩn hóa nghiệp vụ

Chủ nhiệm đề tài phân tích các cuộc thanh tra lớn giai đoạn 2010-2025 (Vinashin, Vinalines, OceanBank, PVN, ACV & Vietnam Airlines, PVC-M.E, PVTex, SAGRI, EVN) cho thấy nhiều kết quả quan trọng: phạm vi thanh tra toàn diện, phối hợp liên ngành tốt; phát hiện nhiều sai phạm nghiêm trọng, thiệt hại hàng nghìn tỷ đồng; thúc đẩy tái cơ cấu doanh nghiệp, hoàn thiện quy trình nội bộ…

Tuy nhiên, kết quả nghiên cứu cũng chỉ ra những hạn chế qua các cuộc thanh tra này như: Vi phạm pháp luật nghiêm trọng vẫn phổ biến; quản lý tài sản yếu, thất thoát dòng tiền lớn; lỗ hổng pháp lý trong định giá tài sản vô hình, thoái vốn; quy trình thanh tra thủ công, thiếu cảnh báo sớm; năng lực thanh tra viên chưa đồng đều, thiếu chuyên gia; cơ chế hậu kiểm yếu, kiến nghị kéo dài, ít cưỡng chế.

Từ thực trạng đó, đề tài đã đưa ra các nhóm giải pháp bao quát toàn bộ nhằm nâng cao hiệu quả thanh tra việc quản lý, sử dụng vốn, tài sản Nhà nước tại doanh nghiệp Nhà nước.

Theo đó, hoàn thiện pháp luật và quy trình thanh tra; chuẩn hóa quy trình 3-5 bước ở từng nghiệp vụ; thành lập các đơn vị kiểm soát nội bộ độc lập; ứng dụng mạnh mẽ công nghệ số; công khai, minh bạch thông tin; giám sát xã hội; nâng cao năng lực thanh tra viên

Từ lập kế hoạch vốn, giải ngân, hạch toán, kiểm kê, định giá, quản lý tài sản cố định, tài sản lưu động, tài sản vô hình, đấu thầu, mua sắm, thoái vốn, xử lý tài sản nhàn rỗi, cho tới kiểm soát nội bộ và thanh tra dự án đầu tư, mọi khâu đều được thiết kế theo hướng chuẩn hóa, minh bạch và hiện đại.

Một thành quả quan trọng của đề tài là đề xuất ban hành “Cẩm nang Thanh tra”. Cẩm nang này giúp chuẩn hóa nghiệp vụ theo mô hình thanh tra hiện đại; tạo khuôn mẫu thống nhất cho toàn hệ thống thanh tra; hỗ trợ đào tạo, bồi dưỡng cán bộ; nâng cao chất lượng kết luận thanh tra; giảm chồng chéo và sai lệch trong thực thi.

Đây chính là công cụ then chốt để chuyển từ mô hình thanh tra truyền thống sang mô hình thanh tra dựa trên công nghệ và phân tích rủi ro.

Thay mặt Hội đồng nghiệm thu, ông Trịnh Văn Toàn, Chủ tịch Hội đồng nghiệm thu đánh giá, đề tài khoa học cấp bộ đã xây dựng một hệ thống giải pháp có tính toàn diện, chặt chẽ và hiện đại, đáp ứng yêu cầu bảo vệ vốn, tài sản Nhà nước trong bối cảnh mới. Với nền tảng pháp lý được hoàn thiện, mô hình thanh tra dựa trên rủi ro, công nghệ số và sự chuyên nghiệp hóa đội ngũ, hoạt động thanh tra DNNN kỳ vọng sẽ trở thành công cụ mạnh mẽ góp phần nâng cao hiệu quả quản trị, phòng ngừa tham nhũng, bảo đảm an ninh tài chính quốc gia.

Trên cơ sở đó, đề tài được Hội đồng nghiệm thu đánh giá xếp loại Khá.